آیا متروپل آبادان به خاطر سقف‌های وافل آن فروریخت؟
برای یافتن پاسخ سوال فوق، علل فروریزش ساختمان متروپل با استفاده ازگزارش پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و همچنین گزارش کمیسیون عمران مجلس مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
برای یافتن پاسخ سوال فوق لازم است بدانید در تمامی این بررسی‌ها هیچ نکته‌ای مبنی بر اینکه فروریزش ساختمان ناشی از سقف وافل آن بوده است نبوده و علل و مشکلات بزرگ در طراحی، اجرا و نظارت این پروژه باعث بوجود آمدن این فاجعه شده است که در ادامه با جزئیات این موضوع آشنا خواهید شد.
شکل 1- ساختمان متروپل قبل از فروریزش
شکل 2- ساختمان متروپل بعد از فروریزش
نگاهی به حادثه‌ی فروریزش ساختمان متروپل آبادان از زوایای مختلف
(ارزیابی سطح یک)
به سفارش سازمان مدیریت بحران کشور
پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله
تیرماه ۱۴۰۱
پیشگفتار
ساختمان متروپل واقع در شهر آبادان در روز ۲ خرداد ۱۴۰۱ درحالی‌که هنوز ساخت آن کامل نشده بود، تحت بارهای ثقلی خود فروریخت. این فاجعه، پیامدهای جانی و اقتصادی گسترده‌ای به دنبال داشت و بر معیشت خانواده‌های زیادی در منطقه تأثیر منفی گذاشت.
همکاران پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، در پی درخواست ریاست محترم سازمان مدیریت بحران کشور، آقای دکتر نامی، برای بررسی مقدماتی دلایل احتمالی فروریزش این ساختمان به شهر آبادان اعزام شدند. گروه کارشناسی اعزامی پژوهشگاه در بازدید تیرماه ۱۴۰۱، طی هماهنگی و همراهی مسئولین استان خوزستان و شهرستان آبادان، به‌منظور بررسی فنی و علت‌یابی ابعاد مختلف این حادثه، به برداشت اطلاعات میدانی مبادرت نمودند. ارزیابی ابعاد مختلف این حادثه نشان می‌دهد، حداقل سه عامل اصلی در بروز آن نقش داشته است: (۱) وجود نقص‌های طراحی، (۲) ساخت بسیار ضعیف و (۳) وجود نقص‌های عمده در عملکرد سازمان‌ها و ارگان‌هایی که باید ضامن ایمنی جامعه و صیانت از جان و مال افراد جامعه باشند. به‌عبارتی‌دیگر، به‌جای استفاده از یک گروه فنی – تخصصی از طراحان، ناظران و مجریان باتجربه و کارآمد، هدایت این پروژه بر اساس نظرات شخصی افراد یا ارگان‌های فاقد صلاحیت در امر ساخت‌وساز، تا مرحله‌ای پیش رفت که منجر به بروز رویدادی چنین دلخراش شد. این گزارش مقدماتی ضمن بررسی ابعاد مختلف این رویداد بر این نکته تأکید دارد:
تا زمانی که صنعت ساخت‌وساز کشور بر اساس یک سازوکار قابل رصد و ارزیابی، تحت هدایت ارگانها و شرکت‌های حقوقی مسئول و پاسخگو هدایت نشود، در آینده نیز کم‌وبیش با رویدادهایی ازاین‌دست مواجه خواهیم بود. از یاد نبریم که وقوع هر رویداد شدید لرزه ای در کشور هم، این مسئله را به ما گوشزد می‌کند.
اعضای گروه کارشناسان فنی – تخصصی :
- دکتر بهرخ حسینی هاشمی
- دکتر عبدالرضا سروقد مقدم
- دکتر محمدحسن بازیار
- دکتر امید بهار
- دکتر سید مجتبی موسوی
- مهندس حمیدرضا فرشچی
- دکتر منصور ضیایی فر
- دکتر مجید محمدی
- دکتر مرتضی بسطامی
- مهندس امیرحسین لوکزاده
- مهندس فرشاد یثربی
- دکتر محمدرضا قائم مقامیان
- دکتر حمید زعفرانی
- دکتر کامبد امینی حسینی
- دکتر هومن معتمد
فصل اول:
ساختمان متروپل آبادان؛ بررسی مقدماتی فروریزش ساختمان بر اساس مستندات و گزارش‌های موجود
1-1-مقدمه
ساختمان متروپل واقع در شهر آبادان در ساعت ۱۲:۳۷ روز دوشنبه ۲ خرداد ۱۴۰۱ تحت بارهای وارده ثقلی درحالی‌که هنوز ساخت آن کامل نشده بود، فروریخت. در این رویداد تعداد قابل‌توجهی از هموطنان عزیز جان خود را از دست داده یا به شدت مجروح شدند. این فاجعه غیر از ابعاد انسانی باعث بروز مشکلات بسیار زیاد اقتصادی، معیشتی و سکونتی برای منطقه و به‌خصوص مجاورین این ساختمان شد.
در پی درخواست مورخ ۱۴۰۱/۰۳/۲۹ ریاست محترم سازمان مدیریت بحران کشور، آقای دکتر نامی مبنی بر بررسی ابعاد مختلف دلایل فروریزش این ساختمان تجاری – اداری، که در راستای اجرای تفاهم نامه همکاری مشترک بین سازمان مدیریت بحران کشور و پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله صورت پذیرفته است، گروهی متشکل از متخصصان سازه، زلزله و ژئوتکنیک به شهر آبادان اعزام شدند. گروه کارشناسی اعزامی پژوهشگاه در بازدید تیرماه ۱۴۰۱، طی هماهنگی و همراهی مسئولین استانی و شهرستان آبادان، به‌منظور بررسی فنی و علت‌یابی ابعاد مختلف این حادثه، به برداشت اطلاعات میدانی مبادرت نمودند. شایسته است بررسی دقیق عوامل ایجاد رویدادهایی این‌چنین، مبنایی برای بازنگری و اصلاح چارچوب مقررات ملی ساختمان، دستورالعمل‌ها، آئین‌نامه‌های ساختمانی و ضوابط فنی و اجرایی حاکم بر نظام ساخت‌وساز کشور قرار گیرد.
١-٢ بازدید گروه کارشناسی اعزامی پژوهشگاه
گروه کارشناسی اعزامی پژوهشگاه در بدو ورود به شهر آبادان، پس از برگزاری جلسه‌ای کوتاه (جلسه اول) در فرمانداری به‌اتفاق کارشناسانی از دفتر فنی فرمانداری و مدیریت بحران استان، به محل ساختمان متروپل رفته و در معیت کارشناسانی از قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا، مسکن و شهرسازی آبادان و نظام مهندسی آبادان بازدیدی از ساختمان متروپل انجام دادند (بازدید حضوری). این بازدید در حدود ٥ ساعت به طول انجامید و از تمامی طبقات به خصـــوص طبقات بالاتر از ٤ که به دلیل ملاحظات ایمنی و احتمال فروریزش سـقف‌های ناپایدار مسـدود شـده بود، بازدید به عمل آورد. در ادامه، طی جلسـه‌ای در محل سـتاد مدیریت بحران ساختمان متروپل، با حضور کارشناسان مورد ا شاره، ابعاد مختلف این رویداد مورد بحث و بررسی قرار گرفت (جلسه دوم). در این جلسه، نماینده شهرداری آبادان ، نیز حضور یافت و به تشریح چگونگی مراحل اخذ پروانه و تغییرات تدریجی اعمال شده در این ساختمان پرداخت. پس از این جلسه، گروه کارشناسی اعزامی پژوهشگاه به همراه کارشناس نظام مهندسی ساختمان آبادان، از تعدادی از ساختمان‌های سطح شهر که با مشکلاتی مواجه بود، بازدید به عمل آورد. پس از آن، گروه کارشناسی اعزامی پژوهشگاه در نظام مهندسی آبادان حضور یافت و مدارك موجود در خصوص ساختمان متروپل که در نظام مهندسی موجود بوده را مورد بررسی قرار داد. در این نشست، که با حضور تعدادی از عوامل اجرایی پروژه و مطلعین انجام شد، نسبت به دریافت اطلاعات روز واقعه‌ی فروریزش ساختمان متروپل آن اهتمام گردید که در بخش آینده ارائه می‌گردد.
گروه کارشناسی اعزامی پژوهشگاه برای بررسی دقیق‌تر وضعیت ساخت و اجرای اعضای اصلی سازه به خصــوص ســتون‌های آســیب‌دیده ســاختمان در محل دپوی نخاله‌های ســاختمان متروپل حضــور یافت و کیفیت اجرای اعضای اصلی، اتصالات و جوشکاری‌ها را با دقت مورد بررسی قرار داد (بازدید از دپوی آوار ساختمان متروپل).
١-٣ مشخصات فنی ساختمان متروپل آبادان
ایده ســاخت ســاختمان متروپل آبادان از ســال ١٣٩٣ (٢٠ آبان ١٣٩٣) در قالب مشــارکت شهرداری شهر آبادان با بخش خصوصی برای در اختیار نهادن تعدادی از قطعات زمین‌های شهرداری واقع در محدوده مرکز شهر شکل گرفت. هدف از این فعالیت، اســـتفاده بهینه از املاك شـــهرداری به منظور ایجاد تلفیقی از پارکینگ طبقاتی و واحدهای تجاری در مرکز شــهر بود. در نامه‌ی شــهرداری آبادان مورخ ٣٠ تیر ١٣٩٥ در خصــوص تقاضــای صــدور پروانه‌ی ملک به زیرزمین، طبقه‌ی هم‌کف و هشــت طبقه بالای هم‌کف (در مجموع ١٠ ســقف) و نوع کاربری هر طبقه اشاره شده است. در تاریخ ٢٧ تیر ١٣٩٦ اولین پروانه‌ی ساختمان با اعتبار سه ساله صادر می‌گردد. پروانه تمدید و اصلاح پروانه‌ی اصلی ساختمان متروپل در تاریخ ٢٥ اسفند ١٣٩٥ صادر می‌شود. در الحاقیه‌ای که شـــهرداری آبادان در تاریخ ٢٦ فروردین ١٣٩٩ برای تعیین میزان انتفاع شـــهرداری و ســرمایه‌گذار صــادر نموده اســت به برخی تغییرات در نقشــه‌های معماری، همچنین افزایش طبقات، و اعلام آمادگی سرمایه‌گذار جهت خریداری و الحاق قطعه زمینی واقع در ضلع جنوبی پروژه متروپل اشاره دارد. شایان ذکر است که در این تاریخ و با وجود صدور پروانه اصلاحیه ساختمان در اسفند سال قبل، هنوز طراحی و اجرای قطعه زمین ضلع جنوبی ساختمان آغاز نشده است.
نکته‌ی حائز اهمیت دیگر در این الحاقیه، افزایش تعداد طبقه‌های بالای طبقه هم‌کف به ده طبقه یا به عبارتی در مجموع ١٢ ســقف، اســت. این تعداد با تصــویر ســاختمان فروریخته‌ی متروپل (تصویر زیر) نیز هماهنگی دارد.
شکل 3- تعداد طبقات ساختمان متروپل
اطلاعات مندرج در سایت سرمایه‌گذار: این ساختمان دارای بخش‌های مختلفی، از جمله صدها واحد اداری و تجاری، مطب پزشک، پارکینگ طبقاتی، روف گاردن، کافی شاپ، رستوران مراکشی، فود کورت دوبلکس، خانه کودك، هایپر مارکت، کارواش، ســالن‌های ورزشــی و هنری می‌باشــد. این ســاختمان به صــورت دوقلو طراحی شده که در طبقات سوم و ششم به‌وسیله پل‌های شیشه‌ای به هم متصل شده است. همچنین طراحی نمای آن با ترکیب آجر، سنگ و شیشه انجام شده است که نورپردازی زیبا و جذابی را به نمایش می‌گذارد.
این ساختمان دارای سه بر اصلی است که به ترتیب، یک برِ ٥٠ متری در خیابان امیری، یک برِ ٢٧ متری در خیابان سعدی، و یک برِ ١٠٠ متری در خیابان فرعی سیزدهم قرار دارد. بخش عمده فروریخته ساختمان در مجاورت خیابان سیزدهم و قسمتی نیز در کنار خیابان امیری قرار دارد.
از دیگر مشخصه‌های فنی پروژه ساختمان متروپل بر اساس مستندات و مشاهدات می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- شالوده از نوع گسترده به ارتفاع ١ متر؛
- نوع سیستم باربر جانبی: دیوار باربر برشی بتنی؛
- نوع سیستم باربر ثقلی: ستون‌های فولادی به همراه سقف مشبک وافل، که البته ممکن است از ظرفیت ثقلی دیوارهای برشی نیز در طراحی استفاده شده باشد؛
- نوع ستون: دوبل IPE به همراه ورق‌های تقویت (جوشکاری ورق‌های تقویت به‌صورت ناپیوسته اجرا شده است)؛
- تعداد سقف‌های اجرا شده در هنگام فروریزش: ١٢ عدد (اصلاحیه‌ی سال ١٣٩٩)
نکته‌ی حائز اهمیت ١: مواردی که به عنوان مزیت‌های این ساختمان بیان شده، مانند مقاوم بودن در برابر زلزله، وجود شمع‌های باربر در زیر شالوده‌ی ساختمان، استفاده از دهانه‌های باز و بدون ستون و در نهایت اجرای سقف مشبک وافل در عین حال که می‌تواند مزیت‌های بارزی برای یک ساختمان محسوب گردد، می‌بایست با رعایت کلیه‌ی مبانی طراحی و ضوابط حداقل آیین‌نامه‌ای به مرحله‌ی اجرا می‌رسید. ازاین‌رو، لازم است تمامی موارد بیان شده از این دیدگاه مورد بررسی قرار گرفته و نقش آن در ممانعت یا سرعت بخشیدن به رویداد فروریزش این ساختمان توسط کارشناسان دارای صلاحیت با نگاهی موشکافانه به جزئیات، در حوزه طراحی و اجرا، مورد ارزیابی دقیق قرار گیرد.
١-٤ روند فعالیت گروه طراحی و نظارت سازمانی پروژه ساختمان متروپل
طراح اولیه‌ی ساختمان، اذعان دارد که طرح اولیه‌ی این بنا، با مساحتی در حدود ٣٢ هزار مترمربع بر اساس سازه قاب خمشی فولادی با سقف عرشه فولادی طراحی شد. پس از آن به درخواست سرمایه‌گذار طرح، طراحی برای اسکلت بتنی با سقف‌های تیرچه بلوك انجام شد. در هر دو طرح اولیه، به دلیل نامنظمی زیاد در پلان طبقات و ارتفاع متفاوت بخش‌های مختلف ساختمان، دو درز انقطاع برای آن در نظر گرفته شده بود. اما در نهایت، ساختمانی که از ابتدا اجرا شد، تلفیقی از ستون‌های فولادی، دیوار برشی بتنی و سقف مشبک وافل بود که در آن درز انقطاعی نیز در بخش‌های مختلف ســاختمان اصــلی به چشــم نمی‌خورد. در تصــویر زیر، ترکیب ستون‌های فولادی و سقف مشبک وافل، و طره‌ای بودن قسمت‌هایی ازسقف طبقات کاملاً مشهود است. لازم به ذکر است که تنها درز انقطاع موجود در ساختمان مربوط به مرز بین ساختمان اصلی (فروریخته) و بخش الحاقی سازه بتنی که بعداً به سازه اصلی الحاق شده است، می‌باشد.
شکل 4- نمایی از طره و سقف وافل ساختمان متروپل
بررسی مدارك و مستندات موجودی که در دسترس قرار گرفته است نشان می‌دهد که شرکت طراح اولیه‌ی ســازه در اســفند ١٣٩٦ درحالی‌که بخشــی از شــمع‌ها و پی ســاختمان اجرا شــده بود، از ادامه‌ی همکاری انصـــراف می‌دهد (گزارش مدیریتی، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شـــهر تهران). در مهرماه ١٣٩٨، نظام مهندســی آبادان مســئولیت طراحی و نظارت ســاختمان را برعهده گروه دیگری می‌گذارد. در این زمان، طبقات زیرزمین، هم‌کف، اول و دوم اجرا شده بود. در نهایت، این گروه نیز به دلیل عدم توجه سرمایه‌گذار به اصلاح مشخصات فنی خواسته شده توسط طراحان و ناظران پروژه در روند فعالیت اجرای ساختمان، در دی‌ماه ١٣٩٨ از ادامه‌ی همکاری انصراف دادند. دلایل عمده این گروه، عدم رعایت موارد ایمنی در کارگاه، عدم ارائه‌ی پروانه‌ی ساختمان، عدم ارائه‌ی مشخصات میلگردها و آزمایش‌های بتن مصرفی بوده است. در این مرحله، نظام مهندسی آبادان تا تعیین گروه جدید طراح و ناظر ســازه و معماری، درخواســت توقف فعالیت‌های کارگاهی را مطرح می‌کند اما ظاهراً این درخواست عملی نمی‌شود. در اسفندماه ١٣٩٨، شــهرداری پروانه ســاختمان را تمدید نموده و اصــلاحیه‌ای برای ســاختمان صــادر می‌نماید.
در فروردین ١٣٩٩، قطعه زمینی در انتهای ضــلع جنوبی ســاختمان خریداری شــده و بر اســاس آن طراحی مســیر رمپ ورودی به ســاختمان، راهروهای ورودی، و آســانســورهای دســترســی به طبقات مجدداً اصــلاح می‌گردد (مطابق تصویر زیر). در این مرحله، مساحت ساختمان متروپل بالغ بر ٤٥٠٠٠ مترمربع شده است.
شکل 5- پلان سازه الحاقی
در خردادماه ١٣٩٩ ســـازمان نظام مهندســـی آبادان، طراح و ناظر جدیدی برای پروژه معرفی می‌نماید. اما بازدیدی که معاونت امور سرمایه‌گذاری و مشارکت‌های اقتصادی شهرداری آبادان در حدود هفت ماه بعد در تاریخ ٢٠ دی ١٣٩٩ از ساختمان انجام می‌دهد، طی ارسال دو نامه در یک روز به نکاتی بسیار حائز اهمیت اشاره دارد. در نامه اول، خواهان بررسی و اعلام نظر کارشناسی در خصوص خیز بیش از حد معمول در یکی از تیرها و سقف اجرا شـــده در محل ورودی رمپ می‌شـــود. در نامه دوم، به عدم دریافت هیچ‌گونه گزارشی از عملکرد اجرای پروژه از ناظرین مقیم پروژه اشاره داشته و می‌خواهد تا گزارش کامل و جامعی از تمامی مراحل اجرا تهیه و به این معاونت ارسال گردد. در تصویر زیر، نحوه تقویت نمونه‌ای از تیرهایی که در حین ساخت خیز برداشته بودند، نشان داده شده است.
شکل 6- نمای تیرهای دارای خیز
شکل 7- نمای تیرهای دارای خیز
پس از این رویداد، در تاریخ ٣٠ دی ١٣٩٩ ناظر پروژه در گزارش خود به موارد بســیار بیشــتری از نقص‌های قابل مشــاهده اشــاره دارد و پیش‌بینی‌هایی برای وخیم‌تر شــدن و گســترش آســیب‌ها ارائه می‌دهد. در این گزارش به وجود ترك‌های خمشی در تیرها، وجود پیچش در دال‌های مشبک وافل، مشاهده ترك در دیوارهای پیرامونی رمپ به دلیل خیز زیاد تیرها، و از همه مهم‌تر کمانش برخی از ستون‌ها یا ورق‌های تقویت آن‌ها به دلیل بارهای زیاد ثقلی و تقاضای توقف فعالیت ساخت اشاره شده است.
شکل 8-گزارش ناظر پروژه
در پی این مکاتبات، کمیته‌ی تخصـــصـــی عمران ســـازمان نظام مهندســـی آبادان در تاریخ ٢ بهمن ١٣٩٩ بازدیدی از پروژه به عمل می‌آورد و به موارد ذیل اشــاره می‌نماید.
شکل 9- نامه ســـازمان نظام مهندســـی آبادان
اجرای طره‌ای دال مشبک وافل کف در اطراف ساختمان در ضلع مشرف به خیابان امیری، عدم وجود جمع‌کننده بارهای جانبی در طبقات برای انتقال بار به دیوارهای برشـی، عدم اطمینان از انتقال صـحیح برش طبقات به سـتون‌ها به خصـوص در مواردی که کف طبقه به‌درستی نیز بر روی ورق اتصال نشیمن ننشسته است، وجود خیز مثبت در برخی قسمت‌ها به‌خصوص در تیر و سقف رمپ، مشاهده میلگردهای کف دال مشبک وافل، و درنهایت مقاوم سازی نامناسب ستون های بتنی (قسمت مستقل ساختمان که در اواخر سال ١٣٩٩ به صورت قاب خمشی بتنی طراحی و اجرا شده است) با ورق‌های فولادی در حالی که اتصال مناسب فولاد با بتن ستون، کف پایین و سقف بالا برقرار نشده است. نکته قابل تعمق در این موارد این اســت که برخی از این موارد مانند خیز بیش از اندازه تیرها از مدت‌ها پیش وجود داشته است.
گزارش بعدی ناظر در تاریخ ٦ اردیبهشت ١٤٠١ است که در آن با اشاره به گسترش آسیب‌های سازه‌ای درخواست توقف فعالیت اجرایی و مقاوم سازی کامل ساختمان را مطرح نموده است، گزارش بعدی ناظر در تاریخ ٦ اردیبهشت ١٤٠١ است که در آن با اشاره به گسترش آسیب‌های سازه‌ای درخواست توقف فعالیت اجرایی و مقاوم سازی کامل ساختمان را مطرح نموده است. بالاخره ساختمان متروپل آبادان در ٢ خرداد ١٤٠١ فروریخت.
١-٥ رخداد فروریزش ساختمان متروپل؛ گزارش شفاهی مجریان پروژه
این بخش بر اساس مطالب شفاهی بیان شده در جلسه سوم تنظیم شده است. از این رو، وجود هرگونه مغایرت یا اختلاف با رویداد اصــلی فقط بر عهده افراد مجری پروژه اســت که در این جلســه شرکت کرده و توضیحاتی ارائه نمودند:
بخش عمده فروریخته ساختمان در مجاورت خیابان سیزدهم و قسمتی نیز در کنار خیابان امیری قرار دارد. به‌منظور بررسی دقیق علت حادثه رویداده با تعدادی از اعضای شرکت مجری این پروژه جلسه‌ای تشکیل شد که خلاصه مطالب بیان شده در ادامه ارائه شده است:
در روز پنج شنبه ٢٩ اردیبهشت ١٤٠١، عوامل اجرایی پروژه متوجه طبله‌ی نازك کاری در دو ستون مجاور هم در طبقه‌ی ســوم در محور ٥ می‌شــوند. اگرچه زمان وقوع دقیق این طبله مشــخص نیســت و این امکان وجود دارد که این بیرون زدگی در طی چند روز پیش از این تاریخ رخ داده باشد. پس از اطلاع از این موضوع مقرر شد نازك کاری برداشته شود تا ضمن مشخص شدن دقیق علت، عملیات ترمیم و تقویت ستون‌ها طبق روال قبلی که در ســتون‌های مشــابه در چندین مورد دیگر اتفاق افتاده بود، عمل گردد.
شکل 10- تصویر کمانش ستون
اقدامات تیم اجرایی در مورد ترمیم ستون مورد نظر به ترتیب در گام‌های زیر خلاصه شده است:
الف) با توجه به تعطیلی روز جمعه عملاً کار اجرایی از روز شنبه آغاز می‌شود.
ب) پس از برداشتن نازك کاری مشخص می‌شود که ستون داخلی در محور ٥ دچار کمانش موضعی با بیرون‌زدگی جانبی در حدود ١ سانتی‌متر شده است. این ستون در همان زمان مورد تقویت و جوشکاری قرار می‌گیرد.
پ) اما ستون واقع در لبه خارجی ساختمان در محور ٥ (تصویر زیر)، ضمن کمانش موضعی ورق کناری با بیرون‌زدگی در حدود ٤ سانتی‌متر، در فاصله‌ی تقریبی ١ متر پایین‌تر از سقف، دارای لهیدگی و کوتاه‌شدگی اندکی در جان ستون نیز شده بود.
شکل 11- نمایی از ســتون لبه خارجی در محور ٥ که مورد تقویت و جوشکاری قرار گرفت، بر گرفته از دوربین ساختمان مجاور
نکته‌ی حائز اهمیت ٢: طراحی ستون‌های فولادی بر اساس کنار هم قرار دادن دو پروفیل گرم نورد شده و تقویت آن با چهار ورق فولادی در هر چهار بر ستون مطابق تصویر زیر انجام شده بود.
شکل 12- نمای ستون ساخته شده از تیر ورق
اما زمانی که ساخت این اعضا در کارگاه انجام می‌شود، صرف‌نظر از کیفیت جوشکاری کارگاهی که بسیار به دانش، تجربه و مهارت فنی استادکار وابسته است، ورق‌های تقویت به‌صورت جوش ناپیوسته به پروفیل‌های ساختمانی متصل شده است (مطابق تصویر زیر). این امر باعث می‌گردد اعضای اصلی باربر ثقلی به ستونی متشکل از دو پروفیل و تعدادی بســت اتصــال افقی تبدیل شــود. به‌عبارت‌دیگر، در محدوده‌هایی از ارتفاع ســتون، به دلیل عدم پیوســتگی جوش ورق‌های اتصال، ظرفیت باربری ستون اصلی بسیار کاهش‌یافته و نزدیک به ظرفیت ستونی متشکل از دو پروفیل ساختمانی گرم نورد شده، است.
شکل 13- نمایی از ستون ساخته شده در کارگاه و کیفیت جو شکاری
ت) با توجه به قرارگیری ســتون لبه در بر خارجی ســاختمان در محور ٥، جنب کوچه شــش متری، با طره بیرون زده‌ای به طول ٢.١ متر، به منظور جلوگیری از فروریزش مصـــالح و خالجوش‌ها اقدام به نصــب گونی می‌نمایند. همچنین برای کاهش ســربار این ســتون، فقط در همین طبقه در مجاورت این ستون، شمع‌های نگهدارنده نصب گردید.
ث) ایده ترمیم و تقویت این ستون شامل استفاده از ورق‌هایی بوده که در کارگاه موجود نبوده است. از این رو، مقرر می‌شود تا مصالح مورد نیاز تهیه گردد. در نهایت، در روز یکشنبه مصالح به کارگاه وارد شده و در روز دوشنبه ٢ خرداد ١٤٠١، استاد جوشکار و دستیارش اقدام به اصلاح و تقویت ستون آسیب‌دیده می‌نمایند. در حین ترمیم، ابتدا این ســـتون و ســـپس طبقات بالا فروریخته و به دنبال آن به صـــورت پیش‌رونده به طور تقریبی یک‌سوم از سطح بنا فرو می‌ریزد.
نکته‌ی حائز اهمیت ٣: نقطه‌ی ذوب فولاد ضدزنگ در حدود ١٥٠٠ درجه سانتی‌گراد است. دمای قوس جوش در هنگام عملیات جوشکاری به مقداری بیش از ٤٠٠٠ درجه‌ی سانتی‌گراد می‌رسد. در این دما برای ستون فولادی که در زیر بار ثقلی که بیش از حد ظرفیت باربری خود دچار لهیدگی و کمانش موضعی شده است، چه رویدادی می‌تواند اتفاق افتد؟
طبق منابع رســـمی، در صـــورتی که دمای جوشـــکاری در اطراف محدوده تقویت به حدود ٤٢٠ درجه‌ی سـانتی‌گراد برسـد، مشـخصـات تنش حد جاری شـدن و حد نهایی فولاد سـاختمانی به حدود ١٠% و مدول الاستیسیته آن به حدود ٢٠% مقادیر متناظر مشخصات خود در دمای متعارف، کاهش می‌یابد. با افزایش این دما، مقدار افت مشخصات با سرعت بسیار بیشتری اتفاق می‌افتد. حال در کارگاه پروژه ساختمان متروپل، بر روی یک ستون اصلی باربر ثقلی، بدون ایجاد مسیرهای مناسب
از طریق‌ِ به کارگیری تمهیدات کارآمد برای انتقال غیرمســتقیم بارهای وارده به طبقات پایین‌تر، عملیات جوشکاری انجام شده است. ستونی که در محدوده جوشکاری، مقدار زیادی از مقاومت خود را از دست داده و مستعد تسلیم شدن موضعی است.
نکته‌ی حائز اهمیت٤: از نگاه مدیریت یک پروژه ســـاختمانی و رعایت ایمنی کارگاهی با توجه به مبحث ١٢ مقررات ملی ســـاختمان، ایمنی و حفاظت کار در حین اجرا در یک کارگاه فعال ســـاختمانی، ایرادات عمده‌ای به چشم می‌خورد. در ابتدا باید به تداخل مداوم دو رویداد نامتجانس در یک کارگاه فعال ساختمانی اشــاره نمود. رویداد اول، روال متعارف ســاخت و اجرای پروژه ســاختمانی؛ و رویداد دوم، انجام فعالیت‌های متنوع و مداوم ترمیم، بهسازی، و مقاوم‌سازی در همان کارگاه ساختمانی، بدون رعایت اصول ایمنی.
این مســـئله حاکی از نبود دانش فنی و مدیریتی یا به عبارتی بهتر، نبود کادر فنی -تخصـــصـــی‌ِ طراحی و نظارت در حوزه راهبری پروژه در این کارگاه ساختمانی است.
از این مسئله مهم‌تر، وقوع رویدادهایی از این دست در کارگاه‌های ساختمانی، نشانگر عدم کارآیی سازمان‌ها و ارگان‌های عریض و طویل شــهری و اســتانی در حوزه‌های مدیریتی کلان جامعه اســت. ارگان‌هایی که خود باید ضامن تأمین ایمنی جامعه و حفظ جان و مال افراد جامعه باشند.
نکته‌ی حائز اهمیت ٥: شرایط لرزه‌خیزی در منطقه آبادان به لحاظ آیین‌نامه‌ای کم است. اما نکته‌ای که باید به آن توجه شود، تأثیرپذیری این منطقه از زلزله‌های مداومی است که در دامنه‌های جنوبی رشته کوه زاگرس رخ می‌دهد. در چنین رخدادهای لرزه‌ای، احتمال انتقال امواج با پریود متوســـط تا بلند که تا مســـافت‌های دور گســـترش می‌یابد، وجود دارد. رویدادی که پیش از این در زلزله‌ی خرداد ١٣٦٩ گیلان و زنجان تجربه شد، و باعث وارد آمدن آسیب‌های جدی و فروریزش تعدادی از ساختمان‌های با ارتفاع متوسط در شهر رشت شد.
اهمیت این موضــوع از آنجا ناشــی می‌شــود که در صــورت طراحی درســت و اجرای مناســب ســاختمان‌های متوسط تا بلند، به خصوص در مناطق با احتمال لرزه‌خیزی بیشتر، با ساختمانی با اضافه مقاومت بیشتر در ســیســتم ســازه‌ای مواجه هســتیم که ایســتایی و ایمنی بیشــتری برای انتقال بارهای ثقلی و جانبی دارد.
در چنین ساختمانی، مسیرهای بیشتری برای توزیع و انتقال بارها تعبیه شده، و از این رو با تخریب یک ستون، احتمال وقوع پدیده خرابی پیش‌رونده، آنچه در ساختمان متروپل آبادان به وقوع پیوست، در آن بسیار نادر خواهد بود.
١-٦ جمع‌بندی عوامل موثر در رخداد فروریزش ساختمان متروپل آبادان
در قســمت قبل اقدامات انجام پذیرفته در روز حادثه تشــریح شــد. اما ســاختمان متروپل دارای نقص‌های متعددی بوده که دست به دست هم دادنِ این نقص‌ها با یکدیگر سبب بروز این حادثه شده است. در ادامه، به موارد مورد نظر به صورت کوتاه اشاره شده است:
الف) عدم حضور ساختار سازمانی کارآمد و توانمند؛ خودمختاری در تصمیم سازی‌ها و باز بودن دست افراد و ارگان‌های مختلفی که ســررشــته‌ای از تخصــص‌های فنی و مهندســی برای ایجاد یک ســاختار شــهری ایمن ندارند، در جای جای این فرآیند مشـــهود اســـت. همچنین مواردی نظیر تعارض منافع گروه‌های مختلف سازمانی یا شخصی که خود در احداث این ساختمان منافع مستقیم دارند، عامل تشدید وقوع این فجایع می‌شــود. از طرف دیگر، ناکارآمدی ارگانها و نظام‌هایی که وظیفه آن‌ها حفاظت از جان انســان‌ها و برپایی جامعه‌ای ایمن و صیانت از مال و جان سرمایه‌گذاران است، به نحو موثری به چشم می‌آید.
بدیهی است در بستر یک ساختار مدیریتی و مهندسی معیوب چنین اشتباهاتی رخ دهد تا سرانجام منجر به وقوع فاجعه‌ای شود که جان و مال عده بیشتری را به خطر اندازد.
ب) طراحی ضعیف سازه‌ای؛ تغییرات ایجاد شده در طرح اولیه و تغییرات مداوم ایجاد شده در مسیر ساخت پروژه نشــان می‌دهد که افراد و گروه‌های مختلفی در ایجاد تغییرات ســازه‌ای دخالت داشــته‌اند. این امر، این احتمال را تقویت می‌نماید که در پروژه، یک ساختار منسجم یا کارشناس خبره طراحی برای اصلاح مدل تحلیلی، ارزیابی رفتار سازه و سنجش میزان تأثیر تغییرات ایجاد شده در توزیع نیروهای داخلی در اعضای اصلی سازه و نحوه انتقال ایمن این نیروها به شالوده ساختمان، حضور نداشته است؛ طراحی نامناسب ترکیبی برای ستون‌های اصلی، کاهش اعضای باربر اصلی، حذف درزهای انقطاع ساختمان و ……
طراحی سیستم باربر ثقلی، یکپارچگی و انسجام لازم در جمع‌آوری و انتقال سریع بارها به طبقات پایین‌تر را ندارد. ایجاد تغییر مداوم، کاهش اعضــای اصــلی و بر هم زدن مســیرهای انتقال بار از مشــکلات عمده این پروژه است. از این رو، بخش‌هایی از اعضای اصلی به‌طور مداوم دچار لهیدگی یا کمانش موضعی می‌شدند.
ســتون‌های اصــلی فولادی ســازه طبق نقشــه‌های موجود، از دو مقطع ســتون نورد شــده با چهار ورق تقویت متصل به هم تشکیل شده است. اما در اجرا، استفاده از جوش منقطع و ایجاد فواصل باز در ورق‌ها باعث گردیده اســت که کارایی ســتون‌ها کاهش یافته و ظرفیت باربری ســتونِ اجرا شــده نزدیک به ظرفیت یک ستون دوبل با بست‌های افقی گردد. در واقع، حتی ساخت این اعضا بر اساس ظرفیت طراحی اولیه آن‌ها نیز انجام نشده است.
توجه به این نکته مهم است که یک ساختمان بلندمرتبه با اهمیت بالا در یک منطقه‌ی شلوغ تجاری که با رعایت ضــوایط آیین‌نامه و مقررات طراحی و ســاخته شــده باشــد، نباید به ازای فروریزش یک ســتون دچار سانحه‌ای با این گستره و میزان خرابی شود.
در طراحی ســیســتم باربر جانبی فقط به دیوار برشــی اکتفا شــده اســت، درحالی‌که اعضــایی که وظیفه جمع‌آوری و انتقال بارهای جانبی از دیافراگم به دیوارهای برشی را دارند، در ساختمان به چشم نمی‌خورد.
از منظر مهندسی پی باید توجه داشت که طراحی پی گسترده و چگونگی توزیع شمع‌های زیر پی و نهایتا اجرای زیر سازه در نیمه نخست سال ١٣٩٦، مبتنی بر طراحی اولیه‌ی ساختمان متروپل صورت گرفته است. این طرح، بعداً دچار تغییرات عمده‌ای شــده اســت. این تغییرات مواردی نظیر حذف ســتون‌هایی از طبقه‌ی چهارم به بعد و به تبع آن افزایش بار ستون‌های بر خارجی ساختمان و تمرکز احتمالی تنش، بیش از مقدار اولیه در زیر پی در محدوده فروریخته اســت. با توجه به این موارد به نظر می‌رســد، تحلیل خاك آبرفتی زیر شالوده ساختمان، تعداد و توزیع شمع‌ها و طراحی پی گسترده نیاز به ارزیابی دقیقی دارد تا اثرات آن بر احتمال فروریزش ساختمان مورد بررسی کامل قرار گیرد.
پ) مشاهده ضعف‌های عمده اجرایی؛ در این پروژه، اجرای اعضای فولادی سازه با این وسعت، به‌صورت کارخانه‌ای انجام نشده است. از این رو ساخت قطعات فولادی پروژه در محل کارگاه به‌صورت قطعه به قطعه انجام شد. مشاهده اعضای سازه‌ای ساختمان و قطعاتی که تخریب شده که در محوطه‌ای بیرون شهر آبادان دپو شده است، حاکی از کیفیت بسیار پایین ساخت این قطعات در کارگاه است.
تعدادی از مکاتبات رســمی نشــان می‌دهد که در این خصــوص تذکرات متعددی به مجری پروژه داده شــده است؛ از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
مشاهده آرماتورها در کف دال مشبک وافل، انجام مداوم تقویت اعضا و اصلاح جوشکاری در ورق‌های کمانش یافته ستون‌ها، مشاهده خیز به وجود آمده بیش از حد مجاز در برخی تیرها، و …..
از نکات مهم اجرایی این پروژه، انجام فعالیت‌های مداوم بهســازی و تقویت اعضــای ســازه اســت که بدون تمهیدات ایمنی و توجه به نکات انتقال بارهای ثقلی به طریق ایمن انجام می‌پذیرفته اســـت، از جمله انجام فعالیت مداوم جوشکاری در ستون‌های اصلی که همچنان در زیر بار قرار داشتند.
ت) احتمال استفاده از مصالح نامرغوب؛ در مکاتبات در دسترس آمده است که مجری پروژه مدارك مربوط به مشخصه‌های مصالح فولاد میلگردها و بتن مصرفی را ارائه نداده است. این آزمایش‌ها می‌تواند به دلیل عدم حضور نظارت درست در این پروژه ا صلاً انجام نشده باشد. البته این احتمال هم مطرح است که به دلیل ضعیف بودن نتایج آزمایش‌های انجام شده، از ارائه‌ی آن خودداری شده باشد. برای بررسی دقیق‌تر، مشخصات مقاطع فولادی و ورق‌های استفاده شده در کارگاه نیز می‌تواند مورد ارزیابی و بازبینی قرار گیرد.
ث) عدم وجود مستمر ناظران آگاه و کاردان؛ در مکاتبات رســمی در دســترس که بین ســازمان‌ها و ارگان‌های مختلف انجام شده، نشان می‌دهد در حالی که این پروژه در حال ساخت بوده، اما در فواصل طولانی مدت از داشــتن طراح و ناظر ســازه و معماری بی‌بهره بوده اســت. از این رو، گزارش‌های رســمی از کیفیت ســاخت و اجرای بخش‌های زیادی از سازه وجود ندارد. اما در مکاتبات اندك شماری که در دوره کوتاه معرفی رسمی طراح و ناظر (در سال ١٣٩٩) برای این پروژه صورت گرفته است، به نقض‌های متعددی اشاره شده و توقف فعالیت پروژه به صراحت خواسته شده است. این مکاتبات خود نشانگر عدم اقتدار ناظر در برطرف نمودن عیوب و ممانعت از تداوم یافتن اجرای ناقص پروژه است. البته این موضوع می‌تواند ناشی از ضعف دانش یا عدم آگاهی وی در قبال مسئولیت و شرح وظایف یا عدم وجود یک سیستم مسئول در کنترل پروژه باشد.
ج) مقاوم‌ســازی و تصــحیحات در حین اجرا و ســاخت پروژه: از نکات مهم اجرایی این پروژه، انجام فعالیت‌های مداوم بهسازی، تقویت و ایجاد تغییر در اعضای سازه است. این رویداد بدون تمهیدات ایمنی و توجه به نکات اولیه فنی نظیر انتقال بارهای ثقلی به طریق ایمن انجام می‌پذیرفته اســـت. به عنوان نمونه می‌توان به انجام فعالیت مداوم جوشکاری در ستون‌های اصلی اشاره نمود که بدون تمهیدات لازم برای کاستن بار این اعضا انجام می‌شده است.
١-٧ جمع بندی و پیشنهادهای تکمیلی برای ارزیابی موشکافانه رخداد فروریزش ساختمان متروپل آبادان
به منظور اظهارنظر کارشناسی دقیق در خصوص علل وقوع این رویداد، نیاز به شناسایی دقیق عوامل موثر اســت. در این خصــوص دســترســی به مســتندات پروژه نظیر آلبوم نقشــه‌ها، فایل‌های محاســباتی و گزارش مطالعات ژئوتکنیک و … مورد نیاز است.
نظر به تغییرات ایجاد شده در اجرای ساختمان نسبت به طرح اولیه و تغییرات عوامل طراحی و نظارت پروژه در مراحل اجرا، نیاز به همکاری کلیه عوامل مزبور، برای رســـیدن به درك روشـــنی از آنجه در طی مراحل تکوین این پروژه رخ داده است، نیاز است. در این گزارش از ذکر اسامی خودداری شده است.
می‌توان و باید از افراد و گروه‌های مختلف دعوت نموده و علل فروریزش ساختمان متروپل آبادان را از زوایای مختلف مورد بررســی و ارزیابی دقیق قرار داد. فقط از این طریق می‌توان موارد ابهامی در خصــوص پروژه ســاختمان متروپل را برطرف نمود و راهی برای برطرف نمودن خطاهای رایج در بخش مدیریتی و مهندســی صنعت ساخت و ساز یافت.
برای ارائه نظر کارشناسی متقن نیاز به شناسایی عوامل مؤثر و دسترسی به مستندات مربوطه می‌باشد. از این رو لازم است ضمن تأمین موارد فوق‌الذکر کمیته‌ای متشکل از کارشناسان حوزه‌های مختلف ( سازه-ژئوتکنیک- حقوقی- آزمایشــگاهی) تشــکیل گردد و در خصــوص موارد زیر تحقیق و بررســی شــود تا در نهایت گزارش تفصیلی و جامع با در نظر گرفتن تمامی جوانب که به بهبود فرآیندها و جلوگیری از موارد مشابه در پروژه‌های بزرگ مقیاس دیگر منجر گردد، آماده شود.
الف- کنترل طراحی سازه (مستندات مورد نیاز شامل: فایل‌های محاسباتی، دفترچه محاسبات، نقشه‌های معماری و سازه)
ب- کنترل کیفیت مصالح و روش‌های اجرایی (مستندات مورد نیاز شامل: نتایج آزمایش مصالح قبل و بعد از فروریزش، مستندات خرید مصالح و مبادلات مالی در این خصوص و همچنین تخصیص اعتبار برای انجام آزمایش‌های مورد نیاز)
پ- راستی آزمایی صحت شروع تخریب و مود فروریزش ساختمان (مستندات مورد نیاز شامل: موارد بند (الف) و تخصیص اعتبار برای مطالعه مدلسازی)
ت- بررسی مراحل اداری طی شده و مستندات و تاییدات مراجع ذیصلاح (همکاری کامل سازمان‌های امنیتی – قضایی و حاکمیتی و ادارات استان برای ارائه مستندات مورد نیاز شامل: پرونده شهرداری – مسکن و شهرسازی- نظام مهندسی و منطقه آزاد آبادان و …)
ث- ارائه نکات فنی و شهرسازی بر اساس شرایط اقلیمی و ساختگاه شهر آبادان برای ساختمان‌های نوساز (مستندات مورد نیاز شامل: انعکاس شکایت‌ها و درخواست‌های مردمی در خصوص ساختمان‌های آسیب‌دیده- نشست کرده یا نا ایمن و همچنین ارائه مستندات ساخت آن‌ها به همراه مطالعه ژئوتکنیک یا سازه‌ای آن‌ها و موارد بند (الف))
ج- ارائه راهکارهای فنی و مهندســی برای افزایش ایمنی و پایداری ســاختمان‌های ناایمن
همان‌طور که در این گزارش بررسی علل فروریزش توسط پژوهشگاه مهندسی زلزله خواندید و در ادامه در گزارش کمیسیون عمران مجلس خواهید خواند در تمامی این بررسی‌ها هیچ نکته‌ای مبنی بر اینکه فروریزش ساختمان ناشی از سقف وافل آن بوده است و یا نبوده و علل و مشکلات بزرگ در طراحی، اجرا، نظارت و مدیریت پروژه این ساختمان باعث بوجود آمدن این فاجعه شده است.
برای اطلاع از گزارش ارائه شده از طرف کمیسیون عمران مجلس و مطالعه آن نیز در اینجا کلیک کنید.
